Rozpoczęcie nauki w szkole dla wielu dzieci często jest wyzwaniem i wiąże się z dużym stresem. Najczęstszymi problemami, z którymi borykają się dzieci na początku edukacji szkolnej, są trudności w czytaniu, pisaniu i brak koncentracji. Niezwykle ważną rolę w procesie edukacji odgrywa narząd wzroku, dlatego tak ważne jest, aby przed postawieniem diagnozy pedagogicznej czy rozpoczęciem każdej terapii dokładnie zbadać wzrok dziecka.
Wczesna diagnostyka zaburzeń narządu wzroku jest bardzo ważnym elementem w procesie edukacji. Wady wzroku, nieprawidłowości w pracy mięśni okoruchowych czy zaburzenia akomodacji mogą spowodować wiele trudności na drodze doświadczania i uczenia się człowieka. Narząd wzroku zaczyna rozwijać się w bardzo wczesnym okresie prenatalnym, po narodzinach nie jest jeszcze w pełni ukształtowany, a dalsze jego zmiany w znacznym stopniu zachodzą w pierwszych latach życia dziecka. Na prawidłowy rozwój narządu wzroku mają wpływ czynniki genetyczne, środowiskowe i psychofizyczne.
Dysleksja rozwojowa jest zaburzeniem uczenia się czytania i pisania o podłożu językowym, wynikającym z podstawowego deficytu przetwarzania fonologicznego. Jego głównymi objawami są niepoprawne i/lub powolne rozpoznawanie zapisanych wyrazów i osłabiona umiejętność pisania. (Definicja IDA z 2010r.) W Polsce występuje u około 10-15% wszystkich uczniów. Przez ostatnie lata powstało kilka definicji dysleksji, gdyż jej podłoże badane jest przez specjalistów różnych dziedzin: psychologów, pedagogów, lekarzy. Obecnie wiadomo, że są to trudności w uczeniu się o specyficznym zaburzeniu na podłożu językowym, uwarunkowane poprzez cechy wrodzone danej osoby. W związku z czym wiemy, że dysleksja jest wrodzona i nie da się jej wyleczyć.
Objawy dysleksji można zauważyć już we wczesnym dzieciństwie życia dziecka, jednak zgodnie z polskimi regulacjami prawnymi dzieci w klasach 1-3 otrzymują diagnozę ryzyka dysleksji, a po ukończeniu 3 klasy szkoły podstawowej diagnozę dysleksji.
Zaburzenia widzenia a trudności w nauce
Zaburzenia widzenia wynikające najczęściej z wad wzroku u dzieci możemy wykryć już w pierwszych miesiącach życia dziecka, jednak z różnych względów są one wykrywane dopiero na początkowym etapie edukacji szkolnej dziecka, podobnie jak dysleksja.
Najczęstszymi zaburzeniami w pracy układu wzrokowego są wady wzroku. Nieskorygowana wada wzroku prowadzi do osłabienia ostrości widzenia, która jest miarą jakości widzenia. Prawidłowa ostrość wzroku zależy od wielu czynników takich jak: budowa anatomiczna oka, genetyka, aspekt psychologiczny, środowisko czy ogólny stan zdrowia. Dobra ostrość wzroku jest niezbędna w procesie prawidłowego rozwoju dziecka. Najważniejszym czynnikiem w procesie doświadczania rzeczywistości, uczenia się czy nawiązywania więzi społecznych jest właściwa ostrość widzenia. Jednak w samym procesie czytania bierze udział tylko 10% naszej ostrości wzroku, natomiast inne, nierozpoznane dysfunkcje narządu wzroku związane z ruchami oczu mogą powodować trudności w rozwoju percepcji wzrokowej oraz dekoncentrować uwagę i pamięć wzrokową. Niezwykle ważne jest, aby w ocenie funkcji wzrokowych uwzględnić takie parametry jak: ruchy oczu, konwergencja, akomodacja i widzenie obuoczne (przestrzenne).
Ostre widzenie znaków nie jest możliwe bez precyzyjnych ruchów oczu. Nieprawidłowości w ruchach oczu i konwergencji w następujący sposób wpływają na naukę czytania:
- osłabiają poziom koncentracji wzrokowej,
- pogarszają stabilizację pola widzenia,
- spowalniają tempo czytania i osłabiają rozumienie treści,
- obniżają poziom analizy widzianego obrazu lub tekstu,
- zaburzają koordynację wzrokowo – ruchową,
- powodują nadpobudliwość i nadruchliwość.
W procesie widzenia bardzo ważną rolę odgrywa akomodacja, dzięki której układ optyczny oka potrafi widzieć ostro daleko i blisko. Do najczęstszych objawów zaburzeń akomodacji wśród dzieci szkolnych zaliczamy:
- wolne tempo przepisywania z tablicy, często z licznymi błędami;
- bóle głowy, częste mruganie, pocieranie, pieczenie oczu;
- niechęć do czytania i pisania;
- słabą koncentrację;
- osłabienie ostrości wzroku do dali po dłuższej pracy z bliska.
Wybrane i opisane wyżej zaburzenia nie są wszystkimi, jakie mogą występować w układzie wzrokowym dziecka, ale mają one ogromny wpływ na procesy zachodzące w trakcie nauki szkolnej. Objawy, którymi się charakteryzują, mogą być mylone z innymi dysfunkcjami takimi jak dysleksja, dysgrafia, nadpobudliwość czy trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Aby zapobiec wystąpieniu tych zaburzeń, bardzo ważna jest wczesna diagnostyka i podjęcie odpowiedniego leczenia poprzez korekcję okularową czy ćwiczenia wzrokowe. Tylko wykluczenie powyższych zaburzeń widzenia może pozwolić na dalszą diagnostykę dziecka w kierunku innych deficytów.
Czy istnieje optodysleksja – dysleksja typu wzrokowego?
Czy w związku z powyższym trudności w nauce wynikające z zaburzeń w pracy narządu wzroku można łączyć z dysleksją? Czy istnieje optodysleksja?
Termin optodysleksja pojawił się w Polsce kilka lat temu i nie jest nigdzie sklasyfikowany naukowo. Pojęcie to, stosunkowo często, używane jest w kontekście dzieci z trudnościami w nauce, które wynikają z nieprawidłowej pracy układu wzrokowego m.in. przez wadę wzroku, zaburzenia akomodacji, zaburzenia pracy mięśni oczu czy nieprawidłowe widzenie obuoczne. Niestety określenie to wprowadza bardzo często w błąd zarówno specjalistów, pedagogów jak i rodziców oraz często ogranicza możliwości rozwojowe dziecka.
W przypadku dzieci, u których trudności w nauce wynikają z nieprawidłowej pracy narządu wzroku, należy rozpoznać ich konkretną przyczynę, odpowiednio nazwać (np. zaburzenie akomodacji) i skorygować lub wprowadzić terapię stosowaną do wykrytego i określonego zaburzenia. Większość nieprawidłowości układu wzrokowego, które mogą prowadzić do trudności w nauce, można wyleczyć lub skorygować, w przeciwieństwie do dysleksji, która jest zaburzeniem wrodzonym.
Rozdzielenie tych dwóch kwestii: nieprawidłowej pracy narządu wzroku i dysleksji jest niezwykle ważne. „Etymologicznie wyraz dyslexia oznacza „trudności ze słowami” co pokazuje, że nie jest to po prostu czytanie, lecz także inne aspekty języka.” (Krasowicz-Kupis 2020) Dlatego skupienie uwagi na roli funkcji wzrokowych, ich diagnozie i terapii w zaburzeniach czytania, zamiast skupiania się na kwestiach językowych jest błędem i w konsekwencji może opóźniać skuteczną terapię
Dysleksja i zaburzenia widzenia – podejście w leczeniu
Zaburzenia widzenia i dysleksja mogą występować osobno lub razem, dlatego bardzo ważne jest przeprowadzenie odpowiedniej diagnozy w obydwu obszarach. Postrzeganie zaburzeń narządu wzroku i dysleksji jako jedno (co wprowadza termin optodysleksja) może wprowadzić nas w niebezpieczną pułapkę: pacjent uczęszcza na terapię widzenia, a tak naprawdę potrzebna jest mu terapia pedagogiczna, np. trening fonologiczny. Z drugiej strony wykonywanie diagnozy pod kątem dysleksji bez wcześniejszego sprawdzenia pracy układu wzrokowego, a jeżeli jest potrzeba, to skorygowania wykrytego zburzenia jest dużym błędem.
Pamiętajmy także, że dziecko najczęściej nie zgłasza żadnych kłopotów z widzeniem, nie ma świadomości, że widzi nieprawidłowo, ponieważ jest przyzwyczajone do swojego widzenia świata i nie ma porównania jak może być inaczej. Dlatego tak ważne są profilaktyczne badania wzroku zwłaszcza przed rozpoczęciem edukacji w szkole oraz zawsze przed rozpoczęciem diagnozy pod kątem dysleksji.
Bibliografia
- Adamczak N., Ocena wybranych parametrów układu wzrokowego u dzieci i młodzieży z miasta Poznania ze zdiagnozowaną dysleksją, Poznań 2011, rozprawa doktorska
- Grosvenor T., Optometria, Wrocław 2011, Elsevier Urban&Partner, s.16, 14, 18, 94, 84, 85
- Grzybowski A., Okulistyka, Wrocław 2018, Edra Urban&Partner
- Krasowicz-Kupis G., Nowa psychologia dysleksji, Warszawa 2020, wyd. PWN
- Odowska-Szlachcic B., Mierzejewska B., Wzrok i słuch – zmysły wiodące w uczeniu się w aspekcie integracji sensorycznej, Gdańsk 2013, Harmonia Universalis
- Skorek E.M., Terapia pedagogiczna, Kraków 2010, Impuls
