Sprawne funkcjonowanie układu wzrokowego jest jednym z najistotniejszych czynników wpływających na prawidłowy rozwój człowieka i prawidłowy przebieg procesu nauczania. Rozwój widzenia jest procesem niezwykle dynamicznym, zwłaszcza w pierwszych 24 miesiącach życia.
Jak widzi dziecko w pierwszych dniach po urodzeniu?
Kilka pierwszych dni po urodzeniu niemowlę jest bardzo wrażliwe na jasne światło, źrenice często są małe, ograniczając ilość światła wpadającego do oczu. Stanowi to naturalną ochronę przed nadmiarem bodźców wzrokowych, z którymi system nerwowy nie byłby wstanie poradzić sobie na tym etapie rozwoju. Dziecko nie jest w stanie jeszcze skupiać się na obiektach, układ wzrokowy analizuje przede wszystkim bodźce odbierane peryferyjnymi częściami siatkówek.
W następnych tygodniach życia niemowlęta zauważają jasne i ciemne zarysy oraz kontrastujące wzory. Zasadne zatem jest w celu stymulacji układu wzrokowego na tym etapie posługiwanie się zabawkami spełniającymi te właśnie wymogi. Zabawki o pastelowych kolorach nie są najlepszym wyborem dla 3-4 tygodniowego dziecka, natomiast malec może być niezwykle zainteresowany gdy będziemy prezentować mu zrobiony z papieru rulon oklejony naprzemiennie czarno – białymi paskami.
Wzrok dziecka w pierwszym miesiącu życia
Około pierwszego miesiąca życia dziecko zaczyna skupiać wzrok początkowo na ludziach, najczęściej mamie oddalonej o maksymalnie 1 m. Do niepokojących objawów w tym czasie, które powinny skłonić rodzica do konsultacji ze specjalistą, z pewnością mogą należeć: pojawianie się wydzieliny zamiast łez, zaczerwienienie oczu, widoczna różnica w wielkości gałek ocznych oraz w wyglądzie oczu (np. biała źrenica lub nierówne ich wielkości, przymglona rogówka, nierówna wielkość szpary powiekowej), mimowolne ruchy gałek ocznych (oczy „pływają” w różnych kierunkach), stałe odchylenie jednego lub obojga z oczu od właściwego położenia w kierunku np. do nosa, skroni, ku górze, brak zainteresowania bodźcami wzrokowymi (np. twarzą rodzica), czy często zamknięte oczy.
Wzrok dziecka od 2 do 4 miesiąca życia
W kolejnej fazie rozwoju od 2 do 4 miesiąca życia kształtuje się widzenie obuoczne. Metodą prób i błędów układ wzrokowy uczy się łączyć bodźce z obojga oczu. Do tej pory dziecko patrzyło raz jednym raz drugim okiem. W tym okresie możliwe jest obserwowanie niewielkiego, sporadycznego zezowania jednego z oczu, obserwowanie stałego odchylania oka nie jest jednak prawidłowe. U dzieci trzymiesięcznych rozwijają się ruchy oczu, zwykle są w stanie podążać za poruszającym się obiektem, ponadto mogą mieć wystarczającą zdolność koordynacji oko – ręka, aby uderzyć w pobliski poruszający się przedmiot.
U czteromiesięcznego dziecka powinien być już obserwowany odruch konwergencyjny, czyli zdolność do symetrycznego zbieżnego ustawienia gałek ocznych w odpowiedzi na zaprezentowany bodziec wzrokowy (np. grzechotkę) z odległości około 10-20 cm od oczu. Z pewnością należy skonsultować stany występowania nadwrażliwości na światło (mrużenie oczu, silne zaciskanie powiek), braku kontaktu wzrokowego, nie skupianie wzroku na twarzach najbliższych, opóźnionej reakcji na pokazywane zabawki, reagowania tylko na bodźce prezentowane z boku twarzy – nie na wprost (przyglądanie się swojej rączce tylko z jednej strony ciała), częste „uciekanie” oka, mimowolne drżenie gałek ocznych, czy też braku podejmowania próby chwytania zabawek.
Wzrok dziecka od 5 do 8 miesiąca życia
W następnej fazie rozwoju widzenia (5-8 m-c życia) dochodzi do dalszego wzmacniania zdolności do kontroli ruchów gałek ocznych i koordynacji oko-ręka oraz oko-ciało. Ponadto rozwijają się dalsze stopnie widzenia obuocznego, między innymi percepcja głębi (stereopsja), czyli umiejętność oceny, czy przedmioty są bliższe lub oddalone od innych obiektów. W tym okresie niemowlęta mają już dość dobrze rozwinięte widzenie barwne, przez co mogą interesować się zabawkami właśnie ze względu na ich aspekty kolorystyczne. Warto zgłosić się na badanie wzroku, jeśli obserwujemy u dziecka brak reakcji na odbicie w lustrze, brak lub słabą koordynacja oko-ręka, nie skupianie wzroku na zabawkach, brak odruchu konwergencji, ustawianie, przekrzywianie główki w taki sposób, jakby preferowało widzenie jednym okiem.
Wzrok dziecka od 9 do 12 miesiąca życia
W wieku od 9 do 12 m-ca życia dziecko powinno interesować się drobnymi przedmiotami lub detalami w przedmiotach, śledzić płynnie wzrokiem za poruszającym się obiektem, interesować się różnymi kształtami i formami geometrycznymi. Jest to najczęściej okres kiedy dzieci zaczynają chodzić, zatem obserwują świat z innej niż dotychczas perspektywy. Sprzyja to dalszemu rozwojowi zdolności oceny odległości. Warto zasięgnąć porady specjalisty, jeśli obserwujemy, iż dziecko nie patrzy na zabawki, którymi się bawi, nie zauważa i nie interesuje się małymi zabawkami, nie obserwuje domowników ani otoczenia, nie potrafi skupić wzroku na zabawce oddalonej o 2 m, czy też jeśli występują zmiany w wyglądzie oczu opisane powyżej.
Wzrok dziecka w okresie żłobkowym
Okres żłobkowy, czyli od 13 m-ca do 3 roku życia powinien charakteryzować się zwiększonym niż dotychczas zainteresowaniem książeczkami, obrazkami. Dzieci zaczynają identyfikować podobieństwa i różnice. W tym czasie najczęściej powstają pierwsze arcydzieła zazwyczaj stworzone techniką „grubych kresek”. Dziecko powinno układać wieże z klocków i dobrze radzić sobie z prostymi puzzlami i układankami. W sytuacji braku zainteresowania oglądaniem książeczek, wykonywaniem „bazgrołek”, niepewnego, zachowawczego lub niezdarnego poruszania się w stronę osób i zabawek, czy obserwacją nieprawidłowego wyglądu oczu (według wyżej opisanych wytycznych) należy skonsultować się ze specjalistą.
Niejednokrotnie spotkałam się z opinią, iż jeśli dziecko zezuje przed 2 rokiem życia (czyli jedno z oczu jest odchylone w innym kierunku niż powinno względem drugiego przy obserwacji danego obiektu) to należy stan taki tylko obserwować, gdyż ma prawo się poprawić. Chciałam sprostować tą informację, otóż zezowanie zawsze powinno być skonsultowane, najlepiej z okulistą dziecięcym lub strabologiem. I nierzadko stan taki wymaga podjęcia dodatkowych działań, czy to korekcji, różnych form obturacji (zasłaniania), stymulacji widzenia poprzez określone ćwiczenia lub nawet operacji. Utrzymujące się zezowanie powoduje, że widzenie obuoczne nie może się prawidłowo rozwijać.
Wzrok dziecka od 3 do 5 roku życia
Od 3 do 5 roku życia dziecko powinno już znać i identyfikować figury geometryczne, kolory, segregować te same litery oraz cyfry. Większość funkcji widzenia w tym wieku powinna być już podobna do tych w wieku dorosłym. W sytuacji wystąpienia dolegliwości takich jak zamazywanie się obrazu, podwójne widzenie, bóle głowy, pieczenie i swędzenie oczu, męczliwość po zadaniach związanych z koniecznością koncentracji z bliska zdecydowanie należy zasięgnąć porady specjalisty. Należy jednak pamiętać, iż dzieci w tym wieku często mogą nie sygnalizować dolegliwości, ale w odpowiedzi na nie reagować wybranymi zrachowaniami, które także powinny wzbudzić czujność rodzica. Należą do nich: przekrzywianie głowy podczas wykonywania określonych czynności, zamykanie jednego oka, mrużenie i pocieranie oczu, problemy z chwytaniem drobnych przedmiotów, niezdarne i zachowawcze poruszanie się.
Czy Twoje dziecko jest narażone na krótkowzroczność? Nasz test pomoże Ci w ocenie ryzyka.
Wzrok dziecka w okresie wczesnoszkolnym
W wieku wczesnoszkolnym wszystkie funkcje widzenia powinny być już na takim poziomie jak u osoby dorosłej. W tym okresie dzieci często potrafią już sygnalizować wybrane symptomy, nie zawsze jednak samoistnie, lecz dopiero po zapytaniu o daną dolegliwość. Także teraz warto obserwować zachowanie dzieci, zwłaszcza w trakcie zadań związanych z nauką, czytaniem i pisaniem. Istnieje bowiem wiele problemów wzrokowych, które mogą wpłynąć na efektywność uczenia się. Do najczęstszych należą, niezezowe zaburzenia widzenia obuocznego, dysfunkcje akomodacji, ruchów oczu, czy też nieskorygowane wady wzroku. Wczesne wykrycie ewentualnych problemów może pomóc uniknąć niechęci do zadań szkolnych. Szczególnie pomocna może być konsultacja u optometrysty wyspecjalizowanego w badaniu dzieci i terapii widzenia.
Podsumowując chciałam podkreślić, że podobnie jak inne aspekty rozwoju dzieci, tak i rozwój widzenia może cechować pewna zmienność i osobniczość. Trudno nakreślić radykalne granice pojawiania się danych umiejętności. Dziecko może zacząć chodzić w okresie od 9 do 17 miesiąca, podobnie jest na przykład z ostrością wzroku – norma, jak u osoby dorosłej może pojawić się w okresie od 5 do 8 roku życia.
Powyższy bardzo ogólny przegląd zbudowany na podstawie obecnie funkcjonującej wiedzy w tym zakresie miał za zadanie nakreślenie głównych obszarów rozwoju widzenia w poszczególnych okresach życia dziecka do wieku wczesnoszkolnego. Jednocześnie podjęłam próbę uwrażliwienia rodziców, którzy są przecież „specjalistami” pierwszego kontaktu na symptomy, które warto skonsultować.
Jako optometrysta i mama trójki dzieci szczególnie zachęcam szanowne czytelniczki do obserwacji swoich dzieci, ale także odpowiedniej stymulacji ich widzenia. Narastającym negatywnym zjawiskiem, jest poddawanie małych dzieci (przed 2 r.ż) nadmiernej stymulacji bajkami w telewizji, czy też wyświetlanymi przy użyciu smartfona, tableta, czy laptopa. Taka forma „biernej stymulacji” nie jest właściwa dla małych dzieci, a dla starszych dopuszczalna w bardzo ograniczonym zakresie … ale jest to temat na inny artkuł.
Bibliografia
- Kierstan Boyd, Baby’s Vision Development: What to Expect the First Year, American Academy of Ophtalmology (2017).
- Susan J. Leat, Naveen K. Yadav, Elizabeth L. Irving, Development of Visual Acuity and Contrast Sensitivity in Children, Journal of Optometry (2009).
- Małgorzata Płóciennik, Jak widzi dziecko?, Broszura informacyjna dofinansowana przez Ministerstwo Zdrowia
